فرش در ایران با نقش های ریشه دارش بطور نمادین با هزاره های گذشته ی سرزمین پارس پیوند نزدیک دارد و آیینه تمام نمای آرزوها،آرمان ها،اندیشه ها،احساسات و تخیلات ایرانیان است و با طرح و رنگ روحیه ملی و قومی را به تصویر می کشد.
در زبان پهلوی،قالی نفیس را «بوب» یا «پوب» می گفته اند؛ چنانکه رودکی سمرقندی (وفات 329 ه ق) در داستان کلیله و دمنه ی منظوم خود در قالب مثنوی بلندی در بحر رمل گفته است:
شاه دیگر روز،باغ آراست خوب
تخت ها بنهاد و برگسترد بوب
فرش را در زبان پهلوی بطور عام «ویسترگ» می گفته اند که به معنای گسترده است و باز به همین سبب در ترجمه آن به عربی، همان مفهوم گستردن لحاظ شده و لذا در عربی به فرش بساط گفته اند. برای مثال محمد بن جریر طبری(وفات 310 ه ق) در تاریخ طبری از فرش بهارستان به «بساط» تعبیر کرده است.
حکیم ابوالقاسم فردوسی در ابتدای شاهنامه درباره تاریخچه ی «گستردنی» و «رشتن» در ایران به تهمورث دیو بند، پسر هوشنگ از سلسله پیشدادیان اشاره دارد:
پس، از پشت میش و بره ، پشم و موی
برید و به رشتن نهاد روی
به کوشش از او کرد پوشش به جای
به گستردنی بود هم او رهنمای
حفاری های باستان شناسی نشان می دهد که زیراندازهای بافته شده از نی های منطقه بین النهرین،از هزاره چهارم و پنجم قبل از میلاد متداول بوده است و بافت گلیم تا سده پانزدهم قبل از میلاد به مرحله ی بالایی از تکامل رسیده است.از بافت نخستین قالیچه و اینکه چه قومی به اینکار مبادرت کرده است هیچ گونه اطلاع موثقی در دست نیست،زیرا قالیچه ها به لحاظ ساختار طبیعی شان در اثر رطوبت و حشرات آسیب می بینند،اما بدلیل ماده مورد نیاز برای تهیه قالی و قالیچه یعنی پشم، گمان می رود نخست، قبایل آسیای مرکزی که کارشان گله داری بوده است، بصورت ابتدایی به آن پی برده باشند.
در خصوص تاریخچه فرش در ایران،کشف ابزارها و وسایلی که بطور مستقیم به بافت زیراندازهای پرز دار اشاره دارند حائز اهمیت هستند.
در میان اشیاء و قطعات تاریخی مرتبط با بافندگی،دوک ریسندگی از مهم ترین کشفیات تاریخی است که نمونه های مختلفی از جنس سنگ،چوب،مفرغ و حتی سفال از آن یافت شده است مانند:سردوک های سنگی کشف شده در تپه نور آباد لرستان متعلق به پایان هزاره چهارم و ابتدای هزاره سوم پیش از میلاد، و همچنین سردوک چوبی کشف شده در شهر سوخته متعلق به هزاره سوم پیش از میلاد و دوک های سفالی پیدا شده در منطقه گرمی دشت مغان مربوط به 57 پیش تا 191 بعد از میلاد.در واقع ریسیدن الیافی همچون پشم و پنبه برای تهیه نخ با ابتدایی ترین ابزارها و شیوه ها،اولین گام در مسیر بافت انواع زیرانداز بویژه قالی است.
از دیگر شواهد و سوابق بافندگی در ایران می توان به اثر مهر های گلین کشف شده در شوش متعلق به نیمه هزاره چهارم پیش از میلاد، اشاره داشت.در نمونه ای از این مهر ها چنین به نظر می رسد که افرادی در حال کشیدن رشته هایی ریسیده شده «تار» به دور میله عمودی چوبی یا فلزی اند که بر پایه هایی استوار گشته یا در زمین فرو رفته اند(شبیه چله کشی در قالی بافی کرمان).اثر مهر گلین دیگری نشان می دهد که بافت یک پارچه یا شاید زیراندازی نظیر قالی یا گلیم آغاز گردیده و رشته های تار از بخش بافته شده بیرون آمده است.
از مهمترین کشفیات باستان شناسان که بطور مستقیم قالی بافی در ایران را به هزاره های تاریخ پیوند می دهد،قلاب های بافندگی مکشوفه از چند محوطه ی تاریخی است از جمله قلاب بافت مفرغی کشف شده در لرستان متعلق به هزاره نخست پیش از میلاد و قلاب بافت مکشوفه در تپه قیطریه تهران مربوط به 800 -1300 پیش از میلاد.
این کشفیات جای هیچ تردیدی در روایی قالیبافی در هزاره اول پیش از میلاد با گستره ای از مناطق شمالی تا جنوب غربی ایران نمی گذارد و بعید است که حد فاصل این مناطق خالی از مراکز قالی بافی بوده باشد.
همچنین ابزار دیگری که از نظر شکل و ظاهر شباهت زیادی به کاردهای قالی بافی دارد که هم اکنون نیز در بسیاری از مناطق قالی بافی ایران به کار می رود، کارد یا چاقوی بافت مکشوفه در جنوب ترکمنستان متعلق به 1500 سال پیش از میلاد می باشد که توسط باستان شناس روس، ایگور خلوبین، در اکتشافات آسیای میانه بدست آمده است و نشان دهنده گستره سنت قالی بافی ایرانی در سرزمین هایی است که در گذشته های دور و نزدیک، در حوزه امپراطوری بزرگ ایران قرار داشته اند.
اما شاید بتوان گفت که مهم ترین و تاثیر گذارترین کشف مرتبط با تاریخ فرشبافی در ایران،قالی مشهور پازیریک است که کهن ترین فرش دستباف گره دار کشف شده تا کنون می باشد.این فرش حدود 2500 سال در زیر یخ مدفون بوده و به همین دلیل بگونه ای حیرت انگیز از تخریب در امان مانده است.این فرش توسط باستان شناس روس، سرگئی رودنکو، در کاوشگری های اواخر دهه 1950 میلادی در دره پازیریک سیبری کشف شد.
این فرش آشکارا نشان از طرح های ایرانی دارد به نحوی که پروفسور رودنکو در اولین لحظات پس از کشف این قالی بی نظیر، اذعان داشت که با دیدن این قالی، تخت جمشید را به یاد می آورد.فرش پازیریک با نقوش زیبا،رنگ بندی جذاب و بافت فوق العاده اش، گواه کهنسالی و قدمت دیرینه بافت قالی در ایران زمین می باشد.
تهیه و تدوین : فرش پادوال خرداد 1402
منابع و ماخذ:
- تجدد، حسین؛ دایره المعارف فرش دستباف ایران؛انتشارات دایره المعارف ایران شناسی؛ 1390
- ژوله، تورج؛ راهمای ساده و مصور قالی ایران: مباحثی پیرامون چیستی، سبک و مکتب،تاریخ و طبقه بندی طرحها؛ انتشارات یساولی ؛ 1400